Kaşgar Emirliğinde imal edilen ticari ürünler

Kaşgar Emirliğinde imal edilen ticari ürünler

Mehmet Akif Erdoğru

Kaşgar Emirliğinden İstanbul’a Osmanlı Sultanına ipekli kumaşlar, halı, kilim, yeşim taşları, Hotenkari kumaşlar gibi değerli hediyeler gönderilmiştir. Bu hediyeler genellikle Yarkend ve Hoten’de imal edilen eşyalardı ve İstanbul pazarlarında çokça bulunmuyordu.

1873 yılında İngiliz Heyet, Emir Yakup bey döneminde Hoten ve Yarkend’de imal edilen eşyalar üzerine küçük bir araştırma yaptı. İngilizler, Çin idaresi döneminde daha çok eşyanın imal ediği sonucuna vardılar. ‘Çin idaresinin devrilmesinden bu yana Kaşgar'ın imalat endüstrileri geriledi ve bazı kârlı zanaatlar tamamen ortadan kalktı. Kömür ve yeşim taşı çıkarılan ocaklarla ilgili çalışmalar, sona erdi. Yeşim taşından yapılan takı üretimi ortadan kalktı ve isyanda ölen işçilerle birlikte bu yeşim taşı sanatının da kaybolduğu söyleniyor. Ham maden ticareti yavaş yavaş canlanıyor. Ham maden ticareti, Almatı, diğer tarafta Leh üzerinden Çin'e doğru yavaş yavaş genişliyor.

Hoten’deki altın madenleri, Emir'in tekelinde bulunuyor ve küçük ölçekte işletilmektedir. Aksu ve Turfan'ın kömürleri, köylüler tarafından yüzeyden toplanarak şehirlere satılmak üzere götürülüyor ama şimdiki kömür tüketimi, Çinlilerin dönemindeki tüketimin yanında hiçbir şey değil. Şahnaz'daki demir madenleri, tam olarak çalışmaya devam eden tek maden ocağıdır. Cevherin toplanması ve eritilmesi tüm işler Kızıllı’da yapılıyor. Yaklaşık 4-500 aileye istihdam ve geçim imkânı sağlıyor. Çok üstün ve yumuşak kalitede olduğu düşünülen bu demir madeni, tüm batı şehirlerinin pazarlarına gönderiliyor. Tamamen ev eşyaları ve ev kullanımına yönelik eşyaların imalatında kullanılıyor.

Hoten'de ipek kültürü ve ipekli üretimi çok gerilemiş bir durumdaydı, ancak Emir Yakup Bey bu sektörü yeniden canlandırmak için çaba gösteriyor. Üretilenlerin büyük bir kısmı kaba eğrilmiş elyaf şeklinde Hokand'a ihraç ediliyor veya evde nakış vb. amaçlarla kullanılıyor. Kaşgar pazarlarında Hokand ipeğiyle (çok daha ince ve yumuşak kalitede) yan yana, gevşek çileler şeklinde satılıyor. Eskiden bu kaba ipeğin çoğu Hoten’de elbiselerin yapıldığı güçlü, yarı renkli bir malzemenin dokunmasında kullanılıyordu; aynı zamanda, buranın uzun süredir üne sahip olduğu halıların imalatında da kullanılıyordu.

Hoten’de bölgeye özgü bir halı imal edilir. Sıradan yün halılar çok kaliteli, desenleri ve renkleri sade, uyumlu bir etkiyle birleştirilmiştir; fakat bunlar, ne tasarımın inceliği, ne yünün üstün yumuşak kalitesi, ne de boyaların olağanüstü inceliği, ne de genel sanatsal beceri açısından Gayn ve Kirmanşah halıları gibi İran halılarına yaklaşmıyorlar. Ancak buraya özel halıların kendine has üstün nitelikleri var. İpek halılar oldukça değerlidir ve Çinlilerin zamanında çok talep ediliyordu. Artık özel sipariş dışında üretilmiyor. Üç örgülü ipliklerden oluşan, altın ya da gümüş zemin üzerine yün deseninin dikildiği diğer bir halı türü ise hayranlık uyandıran bir yeniliktir. Kral dairesine yakışan muhteşem bir zenginlik görünümüne sahiptir. Bu halının ağırlığı şaşırtıcıdır ve aynı oranda maliyeti de ağırdır. Dezavantajı ise metallerin nemli havalarda kararmaya ve uygun parlaklığın etkilerini bozmaya yatkın olmasıdır. Bu halılardan biri bizim için Kaşgar'da hazırlanan misafir odasında serilmişti. Belli ki pek eskiydi, ancak bu yıpranmış haliyle bile hayranlık uyandırıyordu.

Öte yandan, Kaşgar'da ham adı verilen güçlü, kaba pamuklu bir kumaş, tüm batı yerleşim yerlerinde dokunur, ancak Hoten’de daha çok bulunur. Sıradan insanların elbisesidir ve kışlık giysiler için pamuklu ve kapitone dolguludur. Büyük bir kısmı Hokand, Bedahşan ve Tibet'e ihraç ediliyor. Bunu dokumakta kullanılan tezgâh Pencap'ta görülene benziyor. Yarkend’de, Hoten ve Kaşgar pazarlarının ihtiyacını karşılamak üzere bot ve ayakkabı yapılıyor ve deri tabaklanıyor. Bu ülkede kullanılan çok güzel saraçlık ve koşum takımı da burada (Yarkend’de) ve Aksu'da yapılıyor. Keçe, Hoten’de imal ediliyor ve Kırgızlar da yapılıyorlar.

Çoğunlukla koyun derisi olan, Rusya'dan ithal su samuru derileri ve Keşmir'den dağ keçisi derileriyle süslenmiş kürkler, tüm kasabalarda satılıyor ve bunlardan iç ticaret için pelerinler vb. yapılıyor. Ancak ülkeye giren kürklerin çoğu Rusya topraklarına ihraç ediliyor. Yarkend ve Aksu'da, devetüyü renginde bir deri imal edilir. Şim denilen bir tür pantolon bundan imal edilir. Aksu’da yapılanı en iyisidir ve mükemmelliği, tabaklama işleminde kullanılan nar kabuğunun üstün kalitesine atfedilir. Demirciler ve marangozlar, her biri kendi alanında, evde kullanılan birçok eşya üretirler ve çarşı dükkânlarında önemli bir yer tutar’.