Kaşgar Emirliğinde devlet teşkilatı
Türkistan Hanlıklarıyla ilgili Osmanlı resmi yazışmalarında, Türkistan’a özgü tarihi deyim ve terimler geçer. Bunları doğru okumak sıradan bir Osmanlı tarihçisi için zordur. Dolayısıyla, Türkistan Hanlıklarından İstanbul’a gönderilen yazışmalarda geçebilecek geçen devlet teşkilatıyla ilgili belli başlı deyim ve terimleri veriyorum. İngiliz Heyet, 1873’te, Kaşgar Emirliğinin devlet teşkilatını tespit etti. Onlara göre en önemli eksiklik makam ve mansıplar arasında sıkı bir hiyerarşinin olmayışıydı. Kaşgar Emirliğinin devlet teşkilatını Hindistan’daki devlet teşkilatıyla neredeyse aynı olduğunu fark ettiler. Bu tespit onlara Kaşgar’da hareket serbestisi sağladı. Bunların tespitlerine göre, Emir Yakup Beyin idaresindeki Kaşgar Emirliğinin en yüksek adli ve idari organı, divandı. Kaşgar’ın divan teşkilatı kurulurken, Hokand Hanlığının divanı model olarak alındı. Emir’in sarayında toplanan divan, sabit bir kurum değildi ve aynı zamanda düzenli bir rütbe hiyerarşisi de yoktu. Saraya bağlı asli memurlar şunlardı: zinbardar, kapı kethüdası; dasturhancı, sarayın mutfağından ve sofralardan sorumlu memur; hudayçı, teşrifatçı, halkın şikâyetleri yazılı olarak alan kişi; yasavul, suçluları topuzla cezalandıran kişi; mirahor, saraydaki atlardan sorumlu kişi; mahram, istihbarat müdürü; hazineçi, Sarayın hazinesinden sorumlu kişi; aftabaçı, Emirin abdest alması ve yıkanmasına yardım eden kişi; bakavulbaşı, yemekleri tadan kişi, çaşnigir. Devletin asli idarecisi, mihtar denilen başbakan. Pervaneçi, devlet genel sekreteri; dadhah, eyalet valisi; atalık, devlet denetleyicisi; koşbegi, bir boyun veya bölgenin ileri gelen kişisi; şıgaval, dışişleri bakanı; eşikağası, kapı kethüdası, sarayın ağası; toksava veya toksabay, bayraktar; karavulbegi, hudutların müdafaasından sorumlu komutan; korçi, ordu donatımdan sorumlu kişi; cabacı, vergi tahsildarı; zekatçı, gümrük müdürü; mirzabaşı, baş sekreter; umera, sarayda görevli beyler. Bunlardan başka südur, orak, inak (Emirin sırdaşı), hâce, töre ve işan unvanlarını taşıyan erkek kişiler divan toplantılarına katılırlar ve görüşlerini Emir Yakup beye aktarırlardı. Doğrudan emire bağlı askeri subaylar ise şunlardı: Mingbaşı (Binbaşı), emir-i leşker, batorbaşı, naip, pansadbaşı, yüzbaşı, pençbaşı, onbaşı, yaver, korbaşı ve cellad. Piyade askerlere Sarba, atlı askerlere jiğit denilirdi. Adalet işleri, kazi, müfti ve âlim denilen kişilere bırakıldı. Hükümet idaresi ise, emirden doğrudan talimat alan dahdahlara bırakılmıştı. Kamu düzeninden, yol ve hudutların güvenliğinden dadhahlar sorumluydu. Dadhah, orda denilen bölgenin merkezi şehrinde veya kalesinde ikamet eder, vergi tahsili, adaleti sağlama, idare etme, gibi temel işler buradan idare edilirdi. Dadhah’a bağlı mir veya serkar (kaymakam) denilen görevliler, bölgede olup bitenleri doğrudan dahdaha Emire bildirme yetkileri vardı. Dadhah'ın, Emir'in onayı olmadan bu kaymakamları görevden alma veya atama yetkisi yoktu. Serkarlara belli bir bölge verilmişti. Bunlar kendi bölgelerinde kamu işlerini yürütmekle mükelleftiler. Tacirlerin taleplerinin araştırılması, mahkemenin verdiği cezaların onaylanması ve infazı, idam cezaları için en son onay makamı bizzat emirin kendisiydi. Moğollar döneminde suç işleyen bir soylu dokuz kez bağışlanabiliyordu. Fakat onuncu kez suç işlerse hapse atılırdı. Onuncu kez suç işleyen soylu önce hâkimin huzuruna çıkarıldığında 2 yaşındaki beyaz bir ata bindirilirdi.
Hâkimin huzuruna vardığında atın ayaklarının altına dokuz beyaz keçe yerleştirildi.
Soruşturma sırasında ikinci bir asil kişi, hâkim ile suçlu arasında sözcü olarak görev alırdı. Zina yapan kadınların memeleri kesilir ve hapsedilir; ağır işlerde çalıştırılırdı. Suçlu erkeklere kulta ve dayak atılması yaygın bir cezalandırmaydı. Şeri cezalar ilk kez Satuk Buğra Han tarafından uygulanmıştı. Hokand Hanlığında mevcut olup da Kaşgar emirliğinde bulunmayan makamlar şunlardı: Tünkator (Hanın uyurken güvenliğini sağlayan memur), Darugabaşı, zekatçıların baş amiri, Mirab, tarımsal sulamadan sorumlu memur, aksakal, yabancı tacirleri kontrol eden ve vergi toplayan memur. Fakat temelde Kaşgar Emirliğinin devlet teşkilatı, büyük ölçüde Hokand Hanlığının devlet teşkilatının bir kopyasıydı.
FACEBOOK YORUMLAR