Doğu Türkistan Şehirleri: Hoten

Doğu Türkistan Şehirleri: Hoten
Mehmet Akif Erdoğru

1873’te İngiliz Heyet’in tespitine göre, Emir Yakup beyin idaresinde Doğu Türkistan’da İslami bir devleti kurunca, İslami kısıtlamalardan dolayı Çinliler döneminde üretimi yapılan bazı ticari malların üretim ve satışı tamamen bitmiş; bir kısmına da sınırlama getirilmiştir. Yeşim taşı, ipek (erkeklerin ipekli giymesi Emir Yakup Bey tarafından yasaklanıyor) , halı, misk, takı imalatı, neredeyse durma noktasına gelmiştir. Altın üretimi ise sınırlandırılmıştır. İngiliz Raporunda bu konuda şu bilgiler veriliyor: ‘Bu küçük ‘beylik’, Kuenlun Dağı'nın kuzey eteğinde yer alır ve yamaçlarını başkentin bulunduğu nehre akıtan derin vadileri içerir. Çok eski zamanlardan beri ya haraç veren bir müttefik ya da tabi bir beylik olarak Çin ile az veya çok sürekli iletişim içinde olmuştur ve en eski çağlardan beri miski ve ipeği, altını ve yeşimi ile ünlü olmuştur. Fransız Sinelog Jean-Pierre Abel-Remusat'a (1788-1832) göre, Hoten’in (Hutan) eski Çince adı, Sanskritçe Kustana‘dan (Dünyanın Püresi) kelimesinden gelen Kiu-sa-tan-na idi. Farklı dönemlerde Çin yıllıklarında lu-thian, lu-tun, lu-siun, Hou-an-na, Ehiou-tan ve Hou-tan isimleriyle anılmıştır. Onuncu yüzyılda, Buğra Han'ın İslam’ı yaydığı zamanında, Müslümanlar tarafından Çin veya Miçin olarak anılıyordu ve başkenti Çinşehir’di.
Günümüzde (1873) yerel olarak İlçi veya İlsa olarak bilinmektedir ve bu isim, ona bitişik olan kale veya askeri şehirden farklı olarak, sınırlı ölçüde başkent için kullanılmaktadır. Bu isim, burada bulunan kale veya askeri şehir dışındaki yer için kullanılmaktadır. Ancak beyliğin tamamı, Hoten veya Altı Şehr-i Hoten olarak bilinmektedir. Bu altı şehir, İlçi, Karakaş, Yörüngkaş, Çira, Karya, ve Naya’dır. Kuhdağ veya Kürenghotağ adıyla bilinen yedinci şehir, başkentte Hâkim Bey'e bağlı bir Bey'in idaresinde ayrı bir hükümettir. Bu birkaç ilçenin toplam nüfusu 18.000 hane olarak hesaplanmaktadır. Nüfusları şöyledir: Başkent İlçi veya Hoten, 6.000 hane. Hemen karşısında Çinliler zamanında 2000 kişilik bir garnizonun bulunduğu Gülbağ Kalesi yer alıyor. Şehir duvarlarla çevrilidir ve her iki yakası da banliyöleri olan Hoten nehrinin üzerinde yer almaktadır. Halkı çoğunlukla Türk ve Tatarlardan oluşmakta olup, başta Çinliler olmak üzere önemli miktarda yabancı kandan insan bulunmaktadır. Bunların arasında Andican veya Hokand'dan gelen birçok göçmenin yanı sıra, Tibet, Keşmir, Pencap ve ayrıca Kabil yerlileri vardır. Ayrıca küçük ve değişken bir tüccar popülasyonu da vardır. Kentin başlıca ürünleri, ipek kumaşlar, halılar ve Ham adı verilen kaba pamuklu kumaştır. Bunlar, ülkenin diğer başlıca ürünleri olan altın, yeşim taşı, misk, ham ipek ve ham pamukla birlikte, ticaretin temelini ve en değerli ihracatını oluşturur. Çin idaresi altında tüm bu endüstriler gelişti ve çok sayıda tüccarı ülkeye çekti, ancak pamuk ticareti dışında, son katliamlarda ve savaşlarda hayatını kaybeden çok sayıda işçi nedeniyle, hepsi çok mağdur durumdalar. Çinlilerin devrilmesinden Emir Yakup’un idaresinin kurulmasına kadarki tüm devrime tanık olan şehrin güvenilir bir sakini, bana, tüm ülkenin artık tamamen yoksullaştığını ve erkek nüfusunun neredeyse yarısını kaybettiğini söyledi. Bu kişinin ticaretin durumuna ilişkin açıklaması şu şekildeydi: ‘Eskiden binlerce ailenin geçim kaynağı olan yeşim taşı ticareti artık tamamen ortadan kalkmıştır. Dolayısıyla, Çinlilerin idaresi altında tüm yerleşim yerlerinin kullanıldığı altın madenleri, Emir Yakup Bey’in tekeli olarak işletilen yalnızca bir veya iki tanesi dışında, tamamen terk edilmiş durumdadır. Halı ticareti de aynı şekilde azalmıştır ve Çin'in idaresi altında olan altın tel, ipek ve yünden oluşan ender üretimler, artık onları satın alacak kimse kalmadığı için hiç yapılmıyor. Pamuk endüstrisi gelişen tek sektör çünkü hepimiz kıyafet giymek zorundayız. Dokumacıların ürettiği pamuklu kumaş o kadar ucuz ve dayanıklı ki, herkes satın alıyor. İpek, Andican ipeğiyle kıyaslanmayacak kadar iyi, ama daha önce on erkeğin ipekli giydiği bu yerde artık kimsenin ipek yapmaya gücü yetmiyor’. Buradaki tepelerde Manoh adı verilen beyaz bir taş çıkarılıyor ve büyük miktarlarda Çin'e gönderiliyor. Eskiden Çançan, Hoten’den Çin'e giden kervan yolu üzerinde çok önemli bir yerdi. Antik şehrin kalıntıları, şimdiki şehre bakan bir tepenin sırtında hâlâ varlığını sürdürüyor. Yüzeyin büyük bir kısmını kaplıyorlar ve çoğunlukla sürüklenen kumun altına gömülüyorlar, ancak yer yer duvarları göze çarpıyor ve esas olarak tuğla ve taştan yapılmışlar. Şehrin eskiden kâfirlere ait olduğu ve Müslümanlar tarafından yok edildiği dışında kimse onların tarihi hakkında hiçbir şey bilmiyor. Günümüzde insanlar tuğla ve taş elde etmek için harabeleri kazmakta, bazen de altın ve değerli taşlardan büyük hazineler bulmaktadırlar. Buradan kuzeye doğru Lob'a giden bir yol var; çöl boyunca çoban kamplarından üç ya da dört günlük yolculuk sürüyor’.