Doğu Türkistan davasının Cumhuriyet döneminde nadir savunucularından biri: Dr. Mustafa Kentli

Doğu Türkistan davasının Cumhuriyet döneminde nadir savunucularından biri: Dr. Mustafa Kentli


Bir hekim olan Dr. Mustafa Kentli, 1930’lu yıllarda Türkiye’de Doğu Türkistan davasını uluslararası arenada savunmaya çalışan bir Türk milliyetçisi (Turancı) olarak karşımıza çıkar. Hoca Hacı Niyaz ve Sabit Damolla’nın reisliği yaptığı Şarki Türkistan İslam Cumhuriyetinin savunucuları arasında yer alır. Türkiye’nin Sovyet tehdidinden ve kabul ettiği laiklik prensibinden dolayı Doğu Türkistan davasını savunamadığı bir dönemde, Dr. Kentli İzmir’den Kaşgar’a kadar giderek bu davanın savunulmasında aktif rol oynamıştır, ancak, Türkiye’nin iç politik durumundan dolayı, Türkiye’nin Doğu Türkistan siyasetini değiştirecek ciddi bir başarı elde edememiştir. Türkiye’de Doğu Türkistan davasını açıktan savunan nadir kişilerden biri olduğu için onun biyografisi İngiliz raporlarına yansımıştır. ‘1896 yılında Beyrut'ta Dağıstan asıllı Türk bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Beyrut ve İstanbul'da tıp okudu, Kurtuluş Savaşı'na katıldı ve ardından pratisyen hekim olarak İzmir’e yerleşti. 1933'ten 1935'e kadar Uzak Doğu'da bir turneye çıktı ve Çin Türkistan'ındaki (bu dönemlerde Doğu Türkistan için İngilizlerin resmi tanımı böyledir) Türk Milliyetçiliği hareketinin aktif bir destekçisi oldu. 1946'da Demokrat Parti'nin kuruluşundan hemen sonra partiye katıldı, ancak kısa süre sonra parti liderleriyle prensip sorunları konusunda tartıştı ve partinin Merkez Karar Organı kararıyla partiden ihraç edildi. Millet Partisi'nin kurucuları arasında yer aldı. Hikmet Bayur'un (1891-1980) ardından 1952'de Millet Partisi genel başkanlığına seçildi. 1952'de partinin Millet Partisinin Merkez Karar Organına seçildi ve 1953'te yeniden başkan seçildi. Evlidir ve Fransızca, Farsça ve Arapça bilmektedir (Further Correspondence Respecting Turkey, Part 7, January to December 1953, FO. 424/293, s. 13). Hakkında ciddi bir araştırma yapılmadığı için İngiliz raporlarında verilen bu bilgiler değerlidir. Coşkun Kumru’nun yeni yayınlanan bir yazısından (GTTAD, 6/12, Temmuz 2024, s. 659) anlaşıldığına göre, Dr. Kentli, Serbest Cumhuriyet Fırkasına katıldı; Doğu Türkistanlı gençlerin iyi bir eğitim alması için Hindistan Müslümanlarından maddi yardım talep etti ama bu projesini gerçekleştiremedi. 1934’te Peşaver’de Türkistan Muhacirleri Cemiyetinin toplantısına katıldı. İzmir Postası ve Hâkimiyet-i Milliye gibi gazetelerde, kendisinin Kaşgar’a silah götürülmesine işine karıştığı İzmir’de Atatürk’e karşı düzenlenen suikastta rol aldığı gerekçesiyle Türkiye’den kaçtığı, Kemalist karşıtlarını Doğu Türkistan’da topladığı’ şeklinde ‘ifadeler yer aldı. O, 1934 tarihli Yaş Türkistan dergisine gönderdiği mektupta bütün bu iddiaları ‘Rus Bolşeviklerinin uydurduğunu’ yazar. Onun Atatürk’ün ölümünden sonraki süreçte ve İkinci Dünya Harbi sırasındaki faaliyetleri hakkında bilgimiz yoktur. Ancak CHP karşı olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim İzmir Tire’de belediye tabipliği yaptığı ve Demokrat Parti iktidara gelince, Doğu Türkistan’a yönelik devlet politikasının değişeceğini umarak Demokrat Partiye girdiği, ancak burada başarılı olamayarak Millet Partisine katıldığıdır. Kudret gazetesi ile diğer birkaç gazetede yazdığı siyasi yazılardan anlaşıldığı kadarıyla, o, muhafazakâr ve laiklik karşıtı bir kişi olarak karşımıza çıkar. Devletin tüm İslami mezhep ve tarikatlara eşit davranması gerektiğini ileri sürer. Osman Bölükbaşı’nın yakın çalışma arkadaşlarından biri olduğu görülür. Kendisi, CHP’ye muhalif ama hem DP’den ihraç edildiği hem de Millet Partisinde başarılı olamadığı için Türk siyaset hayatında unutulmuştur. Hâlbuki Doğu Türkistan davası açısından bu zatın biyografisi ve faaliyetleri daha ayrıntılı bir araştırmayı hak etmektedir. Kendisi, 26 Nisan 1976’da vefat etmiştir.

Not: Fotoğraf için yayıncının verdiği kaynak: : 
Coşkun Kumru  "Doğu Türkistan Millî Mücadele Tarihinde Bir Müsteşar: Dr. Mustafa Ali (Kentli) Bey"
Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 12, 655 - 670, 20.07.2024;  https://dergipark.org.tr/tr/pub/gttad/issue/86250/1432413