Tahakküm ve saygınlık-iki tarzı riyaset
Mafya işlerinin, parti içi ve dışı demokrasinin bol bol tartışıldığı şu günlerde insan toplumlarındaki hiyerarşi biçimlerine bir göz atalım; zamanıdır. Bu zor okunan bir yazı olacak. Onun için koltuk kemerlerinizi bağlayınız.
Cuma günkü yazımda antropolog Joseph Henrich’in kitaplarının fiyatlarından bahsetmiştim. Şimdi anlatacaklarım onun, Başarımızın Sırrı– Kültür İnsanın Evriminde Nasıl Sürücü Güçtür kitabından. Kitabın İngilizce adı, The Secret of Our Success- How Culture is Driving Human Evolution. 2016 tarihli. Maalesef henüz Türkçesi yok.
Yazar, sayfalar boyunca şunu gösteriyor; ispat ediyor: İnsan, içinde yaşadığı topluluğun nesilden nesile geçen bilgisiyle, o bilginin üst üste konulmasıyla hayatta kalmış, doğaya hâkim olmuş, kendinden daha çevik ve daha yırtıcılara galebe çalmış. Evrim işte bu mekanizmanın alt yapısını sağlamış. Anne babanın ve diğer büyüklerin gözlenip marifetlerinin taklit edilmesi, zihinde tutulması ve böylelikle de korunup yüz binlerce yıl içinde nesilden nesile naklini mümkün kılan alt yapıyı. “Beyin böyle büyüdü, insan böyle insan oldu.” diyor yazar. Bu taklit- koruma- nakil mekanizmasına uyabilenler, onun icaplarını yerine getirmeyi becerebilenler rakiplerine göre avantaj sağlamış, onların nesilleri çoğalmış. Kime göre? Küçük beyinli, iri pazılı ve keskin dişlilere göre.
İki cins “önder”
Kitabın bir yerinde, insan topluluğunun büyüklere, önderlere yönelişine dair araştırmalar anlatılıyor. Bunlar yüz bin yıl önce de doğru, bugün de doğru… İnsan iki tip önder davranışına yönelebiliyor: Yazar, bu önder davranışları için “dominance” ve “prestige” etiketlerini kullanmış. Ben, tahakküm ve saygınlık diyeceğim. İkinciye, yani prestije, itibar da denilebilir; fakat itibar bizde gösterişle karıştırılıyor; birçok kavram gibi itibar da itibarsızlaştı. Dostum Rubil Gökdemir de bir yazısında benzer bir sınıflandırma yapmış, “lider” ve “genel başkan” tiplemesini kullanmıştı. (https://bit.ly/3wwn4Ks )
Tahakküm, astığı astık, dediği dedik liderlik. Bu bir mafya şefi, bir parti lideri, hatta bazen bir dinî lider olabilir. Bizde yoktur tabi. Sözüm meclisten dışarı. Saygın denilen ise, bilgeliğinden, geçmişteki eserlerinden, başarılarından dolayı dikkatle dinlenen önder tipi.
Tahakküm edenin takipçileri, ondan korktukları için, belki bana da menfaat sağlar diye izliyorlar. Saygın önderi, ondan öğrenmek için, başarılarını taklit edebilmek için dinliyorlar.
Henrich, her iki önderin ve onların tabilerinin davranışlarının, vücut dillerinin listesini yapmış ve bir tabloya koymuş. Ben tablo yapmayacağım. Aşağıda, önce tahakküm, sonra saygınlık tipini, aralarına X koyup madde madde vereceğim.
Astların bağlanma sebebi: Korku ve tehdit. X Gerçek ikna ve fikir mutabakatı.
Alt statüdekilerin taklit mekanizması: Sadece lideri tatmine bağlı taklit. X Tercihli; otomatik- şuuraltından taklit.
İzleme: Üstü izlerken, göz temasından kaçınma. X Dikkatle üste bakma, gözünü ayırmama, dinleme.
Önderin sosyo-linguistik davranışları: Sahneye hâkim çabası. Mütecaviz. Kullandığı kelimelerle korkutma. Alaylı mizah ve tenkit. X Sahne öndere sunulur. Kendini de tenkit eden alçak gönüllü latifeler yapar.
Alt statünün taklit davranışı: Taklitte bir eğilim yok. X Saygın taklit edilir.
Yakın mesafede astların durumu: Üstlerde pek yaklaşmama, rastgele saldırganlığa hedef olmamak için belli bir mesafenin korunması X Üstlere yaklaşma; arayı açmamaya gayret.
Önderlerin vücut dili: Geniş vücut konumlandırma. (Kovboy filmlerindeki silahşörlerin kollarını kabartıp salına salına yürümelerini hatırlayınız.) X Tahakkümdekine benzer fakat davranışların dozu, şiddeti azaltılmış, indirgenmiştir.
Takipçilerin vücut dili: Küçülmeğe çalışan vücut konumlandırması. Omuzlar çökük. Lidere doğrudan bakılmaz. X Saygına dikkat, açık vücut konumlandırma.
Astlardaki hisler: Korku, utanç, korkuya dayanan saygı. X Hayranlık, huşu, hayranlığa dayanan saygı.
Üstlerin hisleri: Büyüklenmeye dayanan gurur, kibir X Gerçek gurur, terbiye edilmiş kibir.
Üstlerin toplumdaki davranışları: Mütecaviz, böbürlenen, egosantrik. X Sosyal, cömert, işbirliğine yatkın.
Konuyu bitirmeden önce kendi notlarımı da ekleyeyim. Tahakküm liderinde, önemli olan fikir veya sevgi değil, kendisine tâbi olunmasıdır. Onun için bugün bir fikri, yarın bambaşka bir fikri savunabilir. Muhaliflerine fikirlerinden dolayı değil, kendisine tabi olmadıklarından dolayı düşmandır. Fikri zıt da olsa boyun eğeni kabullenir, fikri aynı da olsa muhalifi reddeder. Saygın tipi fikre, sevgiye dayanır. Onun için fikirlerinin tutarlı olması, davranışlarının fikirlerini nakzetmemesi gerekir. Zavallı saygın, bugün ak dediğine yarın kara diyebilme hürriyetinden mahrumdur.
Görüleceği gibi, çok şükür, bizde böyle tipler yok. Yine de Musa Çakmakçı’nın LinkedIn sayfasının başına aldığı, Albert Camus hükmüyle bitireyim: Hiçbir şey, korkuya dayanan saygı kadar iğrenç değildir.
Prof. Dr. İskender Öksüz
https://millidusunce.com/tahakkum-ve-sayginlik-iki-tarzi-riyaset/
FACEBOOK YORUMLAR