SİBERNETİK VE ROBOT BİLİMİNİN BABASI EL-CEZERİ

SİBERNETİK VE ROBOT BİLİMİNİN BABASI EL-CEZERİ

Anadolu toprakları her yönüyle verimli ve bereketli topraklardır. Burada yetişen ilim ve bilim insanlar yıllardır dünyaya ışık olmaya devam etmektedir. Alanında yaptığı çalışmalar ile bugün birçok bilimin temelini atmış, ardından gelenlere yol gösterici rehber olmuş büyük bilgin ilim insanı El-Cezeri’de bunlardan birisi hatta en önemlisidir.

Geçtiğimiz haftalarda gerçekleştirdiğimiz Doğu ve Güneydoğu ziyaretlerimizin ilk durağı Şırnak ilimizin Cizre ilçesi oldu. Burada Hz. Nuh Peygamber (a.s.)’in kabrinin bulunduğu camiyi ve Hz. Nuh Peygamber’i ziyaret ettim. Aynı caminin bahçesinde kabri bulunan büyük İslam bilgini El-Cezeri’nin kabrini de ziyaret etmek nasip oldu. Bu vesile ile kendisini tekrar hatırlamış olduğum bu ünlü İslam bilginini bugün gençliğe ve insanlığa tam anlamıyla tanıtamadığımızı düşünerek kendisi hakkında sizleri bilgilendirmek üzere bu yazıyı kaleme almış bulunuyorum.  

İslam dünyasının altın çağında yaşamış, robotik biliminin o dönemdeki adı olan sibernetik alanında önemli çalışmalara imza atan ilk Müslüman bilim insanı ve mühendisi olan El-Cezeri, Cizre’nin Tor mahallesinde 1136 yılında dünyaya gelmiş ve Cezeri ismini doğduğu bu şehirden almıştır. Asıl adı Ebu’l İz İsmail İbni Rezzaz El-Cezeri’dir. El-Cezeri’nin hayatı hakkında günümüze çok fazla bilgi ulaşmamıştır.

Eğitimini bir Türk Medresesi olan Camia Medresesi’nde tamamlayan El-Cezeri, Güneydoğu Anadolu Artukluların hakimiyetine geçtikten sonra, o zamanki başkent olan Diyarbakır'a çağrılmış ve burada hükümdarın himayesi altında 25 yıl boyunca önemli bilimsel çalımalar yapmıştır. Burada, sibernetik, robot ve fizik alanında çalışmalar yapan El-Cezeri sibernetik alanın kurucusu kabul edilmektedir. Eğitimi boyunca robot ve matrix alanında gösterdiği başarı ile bu alanların ustası olduğunu bütün dünyaya göstermiştir. Öyle ki Leonardo Da Vinci’nin bile onun makinelerinden etkilendiği ve ilham alarak kendi çalışmalarında kullandığı söylemiştir. Diyarbakır’da bulunduğu süre zarfında birçok eser kaleme alan El-Cezeri eserlerini Arapça olarak yazmıştır. 25 yıl boyunca yaptığı bütün buluşlarını da Kitab-ül Hiyel isimli eserinde kaleme alarak toplamıştır. Kitab-ül Hiyel adıyla bilinen eseri altı bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde binkam (su saati) ile finkanların (kandilli su saati) saat-ı müsteviye ve saat-ı zamaniye olarak nasıl yapılacağı hakkında on şekil; ikinci bölümde çeşitli kap kacakların yapılışı hakkında on şekil, üçüncü bölümde hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılması hakkında on şekil; dördüncü bölümde havuzlar ve fıskiyeler ile müzik otomatları hakkında on şekil; beşinci bölümde çok derin olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu yükselten aletler hakkında 5 şekil; 6. bölümde birbirine benzemeyen muhtelif şekillerin yapılışı hakkında 5 şekil yer almaktadır.

El-Cezeri’nin, sibernetik ve fizik alanında yaptığı bütün çalışmalar günümüzde dahi kullanılan birçok buluşa imza atmıştır. Her ne kadar Batılılar tarafından M.Ö. 300’lü yıllarda Yunan matematikçi Archytas tarafından buharla çalışan bir mekanik güvercin yapıldığı ifade edilse de robotik ile ilgili bilinen en güvenilir ve en eski kayıt El-Cezeri’ye aittir. Dünya bilim tarihi açısından bugünkü sibernetik ve robot biliminde çalışmalar yapan ilk bilim insanı olan El-Cezeri'nin yaptığı otomatik makineler günümüz mekanik ve sibernetik bilimlerinin temel taşlarını oluşturmaktadır.

El-Cezeri, Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap isimli eserinde 50’den fazla cihazın kullanım esaslarını, faydalanma imkanlarını çizimlerle göstermiştir. Bahsi geçen bu kitabın özgün kopyası günümüze kadar ulaşmadıysa da bazı kopyaları Kuzey Amerika ve Avrupa'daki bazı kütüphaneler ve müzelerde bulunmaktadır. Kendi tarafından yazılmış birkaç icadını anlatan orijinal eserler ise dünyanın çeşitli yerlerinde bulunmaktadır.

Teorik çalışmalardan çok pratik ve el yordamıyla deneysel çalışmalar yapan El-Cezeri'nin kullandığı bir başka yöntem de yapacağı cihazların önceden kâğıttan maketlerini inşa edip geometri kurallarından yararlanmasıydı. İlk hesap makinesinden asırlar önce aynı sistemle çalışan benzer bir mekanizmayı, geliştirdiği saatte kullanan El-Cezeri, sadece otomatik sistemler kurmakla kalmamış, otomatik olarak çalışan sistemler arasında denge kurmayı da başarmıştır. Otomatik kontrollü makinelerin ilki sayılan Jacquard'ın otomatik dokuma tezgâhından 600 yıl önce değişik haznelerdeki suyun seviyesine göre ne zaman su dökeceğine ne zaman meyve ve içecek sunacağına karar veren otomatik hizmetçiyi geliştirmiştir. Bazı makinelerinde hidro mekanik etkilerle denge kurma ve harekette bulunma sistemine yönelen El-Cezeri, bazılarında ise şamandıra ve palangalar arasında dişli çarklar kullanarak karşılıklı etkileme sistemini kurmaya çalışmıştır. Kendiliğinden çalışan otomatik sistemlerden sonra su gücü ve basınç etkisinden faydalanarak kendi kendine denge kuran ve ayarlama yapan dengeyi oluşturması ise El-Cezeri'nin otomasyon konusundaki en önemli katkısı sayılmaktadır.

El-Cezeri’nin bilinen diğer ünlü yapıtları; Diyarbakır Ulu Camii'deki ünlü Güneş Saati, Fil su saati, Tavus kuşlu ibrik, Mumlu saatler, Fıskiyeler, Abdest almak için otomatlar, Suyu yukarı çıkaran araçlar, Saz çalan robotlar ve Masa’dır.

Verimli hayatının büyük başarılarına karşın son derece alçakgönüllü bir üslubu olan El-Cezeri’nin 1183 yılında başlayıp 25 yıl süren icatlar kataloğunu kaleme aldığı ünlü eserinin orijinali günümüze kadar ulaşamadıysa da, bilinen 15 kopyasından 10’u Avrupa’nın farklı müzelerinde, 5 tanesi Topkapı ve Süleymaniye kütüphanelerinde yer almaktadır. Kitabın beş nüshası kütüphanelerimizde 800 yıldan beri durmasına rağmen bir kişi çıkıp bunları uygulayıp teknoloji çağına hem bizim hem dünyanın belki 500 yıl önce girmesini sağlayamamıştır. Bilim ve ilime ne kadar değer verdiğimizi gösteren hazin bir durum. Ancak geçte olsa Avrupalılar yine de bizden önce bu eseri keşfetmiş üzerinde çalışmalar yapmışlardır.  

Keskin zekası ve kişiliğiyle ün salan El-Cezeri, çağımızdan yüzlerce yıl önce elektrik kullanmadan sadece su ve mekanik parçalarla çalışan makineler yapmış ve günlük hayata geçirmiş olağanüstü bir bilim insanıdır.

“Tatbikata çevrilmeyen her teknik ilmin, doğru ile yanlış arasında kalacağını” söyleyen El-Cezeri, yine doğduğu şehir olan Cizre’de 1233 yılında vefat etmiştir. Kabri yazımızın başında da belirttiğimiz gibi Hz. Nuh Peygamber’in kabrinin bulunduğu caminin bahçesinde yer almaktadır.