TENKİT ÜZERİNE BİR KAHVE SOHBETİ

TENKİT ÜZERİNE BİR KAHVE SOHBETİ


Önder Gürcan
[email protected]

Tenkit, dünya toplumlarının vazgeçilemez bir kavramıdır. Çeşitli konulara ilişkin bilimsel toplantılarda, günlük basında yer alan makalelerde, denemelerde,  araştırmalarda, haberlerde,  ikili sohbetlerde ve hayatın her kesit ve karesinde tenkit vardır.
Arapçadan gelen “Tenkit” kelimesi, Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlüğünde,  “eleştirme”,“eleştiri” ve “kritik” olarak  adlandırılıyor.
“Tenkitçi”nin karşılığı “münekkit” ya da“eleştirmen.”
 “Tenkitçilik”, aynı zamanda  “eleştiricilik”, “kritik etme” ve “kritisizm” (criticism) anlamında kullanılıyor.
Kimi zaman tenkit kapsamında “temenni,” “tavsiye,” “öneri,” “öğüt,” “değerlendirme,”, “sitem” gibi sözcüklere de rastlanıyor.
*
Tenkit; özellikle her türlü bilginin temellerini ve doğruluk durumunu inceleyerek yapılır.
Bir insanı, bir konuyu, bir olayı, bir sanat eserini (müzik, şiir, öykü, roman,  heykel, resim, opera, tiyatro vb.) bütün yönleri ve incelikleriyle doğru ve yanlış yanlarını -tarafsız bir yaklaşımla - bulup göstermek amacıyla yapılan bir inceleme ve değerlendirme işi olan “tenkit etmek,”, diğer bir deyişle “eleştirmek” oldukça önemli ve güç bir iştir.
*
Sırası gelmişken uygarlık (medeniyet) kavramına kısaca değinelim:
Uygarlık kavramı, sözlüklerdeki tanımıyla “bir ülke veya toplumun maddi ve manevi varlıklarının, düşünce, kültür,  sanat, edebiyat, bilim, teknoloji ürünlerinin tamamı”nı ifade ediyor. 
Tarihsel süreç içinde uluslararası ortamda atasözü, deyim ve öz deyişlere yansımış olan tenkitler, dünya kültür ve uygarlıklarına kök salmıştır.
Tenkit kavramı, bilimsel yaklaşımla uygarlık kavramından kaynaklanmıştır; tenkit ve uygarlık arasında sürekli bir yakın ilişki söz konusudur.
*
Konumuza devam edelim:
Evrende her şey karşılıklıdır, bireysellik yoktur.Fizik kuralı gibi her şeyde etki tepkiye eşittir. Her şey neden-sonuç  ilişkisiyle oluşur. Her şeyde gerçeklik yatar ve her şey gerçeklik bağlamında var olur. Hayat, gerçeklikler toplamıdır ve insanlar karşılaştıkları gerçeklikler ekseninde hayat sürerler.
Bu gerçekliklerin ışığı altında eğitim, aileden başlar, hayat boyu devam eder ve bu olgu evren gibi sonsuzdur.

Gerçeklikler ise; görerek, duyarak, algılayarak, konuşarak, anlatarak, yazarak, çizerek hayata geçirilir ve somut paradigmalara dönüşür. 
Gerçekliklerden uzaklaşılması halinde de tenkitler öne düşer ve devreye girer.
*
Derler ki, her insan, ilk önce kendi aklını beğenirmiş. Onun için “hatasız kul olmuyor.” İnsanlar, insan oldukları için hata ve yanlışlıklar yapabilirler. Bu insanlık halidir ve  normaldir. Ancak doğru olmayan : Hatada ısrar, aşırı ihmal ve kötü niyettir.
Örneğin günlük yaşamda çevremizdeki insanlardan her konuda tenkit alınabilir. Eleştiri getirilebilir. Kritik edinilebilir. Tavsiye olunabilir.  Öğüt verilebilir. 
Yapılan hata ve yanlışlıklar, ancak somut kanıtlar gösterilerek ve çözüm yolu önerileri de belirlenerek tenkitlerle ortaya konulur.
Bu nedenlerle tenkit; ciddi, ölçülü ve olumlu katkı verici bir uyarma, eğitme ve yönlendirme eylemidir; geniş ölçüde bir altyapı (bilgi ve tecrübe birikimi) ister.
Ne var ki tenkitlerin; insani, vicdani, etik, hukuksal, kültürel, mesleki, bilimsel, toplumsal, geleneksel, ulusal ve evrensel değerlere uygunluk taşıması gerekir.
*
Tenkitler, toplum sosyolojisinde bulaşıcı ve kalıcı bir özelliğe sahiptir.Her zaman çeşitli duygu ve düşüncelere bağlanmış tenkitlerle karşılaşılır.Bunlar, dünya  ülkelerindeki hayatların küresel bir zenginliğidir.
*
Öte yandan; insanların, başkalarına yönelttiği tenkitlerin yanı sıra bir de kendilerine yönelttiği tenkitler vardır. Geçmişten gerekli dersler çıkartılarak mahcubiyet ve olgunlukla yapılan bu tür tenkitler, “öz eleştiri" ya da “otokritik” olarak kavramsallaştırılmıştır.
*
Tenkitler taze açmış gül gibidir. 
İnsanların başkaları için yaptıkları  doğru tenkitler, gerekli, faydalı, eğitici,olumlu katkı sağlayıcı, yapıcı  ve yol göstericidir.
Ama insanların kendileri için yaptıkları öz eleştiriler; daha gerekli, daha faydalı, daha eğitici, daha katkı sağlayıcı, daha yapıcı  ve daha çok yol göstericidir galiba.
Sizler ne dersiniz?