DENİZ KABUĞUNDAN DİJİTALE; PARANIN TARİHSEL SEYRİ VE GELECEĞİ - 1
(AI destekli görsel)
Madeni paranın ilk kez MÖ 7. yüzyılda Lidyalılar tarafından dolaşıma sokulduğu bilinir. İnsanlık tarihinde bir milat olan para, zaman içinde şekil değiştirmesine rağmen halen kullanılmaktadır. 21. yüzyıldaki teknolojik ve finansal gelişmeler paranın yeniden kabuk değiştireceğinin sinyallerini vermektedir. Yazıda paranın tarihsel seyri ve olası geleceği ele alınacaktır.
Paranın Niteliksel Anlamı
Madeni paraların tarih içinde şekli, temsil ettiği figürler, değeri ve ağırlığı değişikliğe uğrasa da temelde arkasında hep bir otoriteyi yansıtan değerli bir meta olmuştur. Antiki dönemlerden beri para meşrutiyetini siyasi ve hukuki yapıdan almaktaydı. Somutlaştırmak gerekirse; Antik Yunan’da kullanılan paraya nomisma (νόμισμα) adı veriliyordu. Nomisma da kural, yasa anlamına gelen nomostan (νόμος) türemiştir. Nomos paranın meşrutiyetinin bağlı olduğu güçten aldığını ifade eder. Bu anlayışa göre finansal güç, güven ve hukuktan doğmaktadır. Günümüzde paranın güvenli ortamlara akması ve yatırımların demokratikleşmiş ülkelere yapılması da bu yüzdendir.
Para Çeşitleri
Para nitelik bakımından beşe ayrılır; emtia para, fiat para, temsili para, dijital para ve kripto para.
Para, hukuk ve güven dışında değerli metallere endekslidir. Bu tarz paralara emtia para denir. Yüzyıllar boyunca altın ve gümüş paraya direkt karşılık gelen emtialar olmuşlardır. Örneğin birçok imparatorluğun parası sikke denen altın ve gümüş üzerine doğrudan darp edilmiştir. Fakat günümüzde kullandığımız banknotların altın ve gümüşe doğrudan bir karşılıkları yoktur. Yine de buna rağmen halen altın ve gümüş değerini korumaktadır. Çünkü henüz altının yerini alacak değerli, genel kabul gören başka bir emtia ortaya çıkmamıştır.
Fiat para ise değerli madene endeksli olmayan, bağlı olduğu ülkenin merkez bankasının siyasi ve hukuki gücünü temsil eden ve kanuna göre basılan yasal ödeme aracıdır. Kısacası hükümet kararına göre basılan bağımsız bir para çeşididir. Fiat para ilk olarak 11. Yüzyılda Çin’deki Song Hanedanlığı tarafından kullanıldı fakat yaygınlık kazanması 20. Yüzyılda oldu. Günümüzde hala fiat para politikası izlenmektedir. Kullandığımız paralar değerli bir madene endeksli olmayıp hükümetlerin kararlarına göre değer kazanmaktadır. Fiat paranın yarattığı dezavantaj ise enflasyondur.
Temsili para ise fiat paradan önce kullanılan belli bir miktarda değerli madene endeksli (altın, gümüş gibi) bir paradır. Daha sonra altın standardı denen bir politika izlenmiş ve ülkelerin para birimi bir altın fiyatına denk tutulmuştur. Altın standardı daha sonra temsili paraya dönüşmüştür. Temsili para ise yerini şimdilerde kullandığımız fiat paraya bırakmıştır. Kısacası zaman içinde altın ve gümüşün paranın değerini belirlemede etkisi büyük oranda azaldı.
1980lerde ise ilk dijital para tanıtılmıştır fakat yaygınlaşması finans dünyasındaki teknolojik gelişmelere bağlı olarak 2000’li yılları bulmuştur. O günden sonra para sadece somut değil aynı zamanda soyut yani dijital olarak da aktarılabilen bir meta olmuştur. Kripto ise dünyaya 2008’de tanıtılan, dijital paradan farklı olarak şifrelenebilir, merkeziyetsiz sanal paradır.
Madeni Para Öncesi
Lidyalılardan önce para olmadığı zamanlar insanlar ticarette deniz kabuklarını, tahılı, tuzu, hayvan postlarını, bıçakları, çeşitli metalleri ve takas sistemini kullanıyordular. Tuz özellikle çok değerli bir metaydı. Uğruna savaşların çıktığı tuz başta gıdanın güvenliği ve ömrü için hayati önem taşıyordu. Roma, Via Salaria yolunu kontrol altına almak için yıllarca mücadele vermiştir. Hatta Roma askerlerine maaşlarına ek olarak salarium adında bir tuz ödemesi yapılmıştır. İngilizce’deki salary (maaş) kelimesi de buradan gelmektedir. Orta çağ Avrupa’sında tuz yolları (salt roads) adında ticaret güzergahları da vardı.
Tuz dışında ödeme aracı olarak tahılı görürüz. Temel gıda olması hasebiyle ticarette mal alım satımı için kullanılmıştır. Antik Mısır, Çin, Mezopotamya, orta çağ Avrupa’sında alışverişte sıklıkla kullanılmıştır.
Tahıl dışında en çok başvurulan ödeme şekli takas sistemiydi. Fakat takasta verilen ve alınan malın değeri tam karşılanamadığı için her zaman etkili bir biçimde uygulanamıyordu. Lidyalılar madeni parayı icat edince takasa olan eğilim büyük ölçüde azalmıştır. Günümüzde çok nadir de olsa uygulanmaktadır.
Madeni paranın icadından önce altın, gümüş, bakır alışverişte kullanılmıştır fakat para olarak değil biriktirme amacıyla edinilmiştir.
İlk Para Örnekleri ve Madeni Paralar
M.Ö 7. yüzyıla kadar para yerine kullanılan metalar yukarıda anlatıldığı şekilde kullanılagelmiştir. Süregelen alışveriş ve ticarette Lidya kralı Alyattes zamanında bugünkü Manisa sınırları içindeki Sardes’te ilk madeni para olan aslan başlı elektron basılmıştır. Elektron %75 altından %25 de gümüşten oluşuyordu.
(sardisexpedition.org)
M.Ö 7. yüzyıl sonlarına doğru Yunanistan’ın Aegina şehrinde ilk madeni paralar basılmıştır. Gümüşten basılan bu paralar kaplumbağa motifli olup şehrin ekonomik ve ticari hayatı hakkında bilgi vermektedir. Aegina ticaret ve denizcilik konusunda diğer Yunan şehir devletlerine göre ileri bir konumdaydı hatta Atina ile ticari rekabete dahi girdiği kayıtlara geçmiştir.
(moneymuseum.com)
Aynı yüzyılda ilk madeni parayı kullanan uygarlıklar Çin’deki Zhou ve Qin hanedanlıklarıydı. Zhou hanedanlığı bronzdan yaptıkları paralar dışında bıçak ve paladan paraları kullanmışlardır.
M.Ö 770-475 yıllarına ait maça parası denen bronz kürek paraları;
(Numismatics.org)
M.Ö 206-126 yıllarına ait Han Hanedanlığı dönemine ait ortası kare formunda delinmiş para.
(Numismatics.org)
Antik Kıbrıs’ta M.Ö 460-450 yılları arasında kullanılan, Salamis’te darp edilmiş, Ankh ve koç figürlü gümüş para;
(coinarchives.com)
Ok uçları şeklindeki Kimmer paraları;
(museum.com.ua)
M.Ö 4-5. Yüzyıllarda Roma’da “aes signatum” adı verilen dikdörtgen külçe paralar vardı. Daha sonra yerini aes gravelere bırakmıştır.
(numismatics.org)
M.Ö 6. yüzyılda Yunanistan’da tetradrahmileri görürüz. Tetra Yunanca dört demektir ve dört drahminin birleşiminden oluşan para anlamına gelir. Tetradrahmiler Antik dönemde yaygın kullanılan ve üzerinde Athena başı ve baykuş simgeleriyle tanınan madeni paralardır. Yunanistan, drahmi denen paraları euroya geçmeden önce de kullanmaktaydı.
(British Museum)
Milattan önceki döneme damgasını vurmuş olan Büyük İskender’in birçok şehirde basılmış farklı formlarda madeni parası bulunmaktadır.
Büyük İskender’in Lapseki (Lampsacus) darplı kral anlamına gelen basileus / βασιλεύς yazılı madeni parası;
(British Museum)
Roma İmparatorluğu devrine ait denarius.
(v.coins.com)
istanbul (Constantinopolis) darplı II. Tiberius dönemine ait solidus;
(zeno.ru)
Drahmi adlı para birimini Orta Doğu’da kullanan bir diğer devlet de Sasanilerdi. III. Yazdigerd dönemine ait gümüş para;
(zeno.ru)
Pers dönemine ait gümüş siglos;
(sardisexpedition.org)
M.Ö 450-350 yılları arasında Fenikelilerin üç önemli şehri olan Byblos, Sidon ve Tyre’de basılmış dönemin siyasi, ekonomik, kültürel hayatı hakkında önemli ipuçları sunan şekel adı verilen paralar;
(en.numista.com)
Antik dönemde Hindistan'da kullanılan karshapana denen paralar;
(en.numista.com)
İslam dünyası başlangıçta kendi madeni paralarını piyasaya süremedi ve bir süre Bizans’ın soliduslarını ve Sasani dirhemlerini kullandı. Halife Ömer devrinde Sasani dirhemlerinin üzerine İslami ibareler ekleyerek kendilerine has para formu oluşturdular.
İlk İslami dönem sikkeleri 690’lı yılların sonunda Emevi hükümdarı Abdülmelik b. Mervan döneminde altın dinar olarak basılmıştır. Dinar ismi Latince denarius kelimesinden türemiştir. Yani İslami paraların ilk örnekleri Roma İmparatorluğu’ndaki danariuslardan esinlenerek basılmıştır.
(Bristish Museum)
Hintlere ait kare paralar;
(en.numista.com)
Çin’deki Yuan hanedanlığı hükümdarı Külüg Han zamanında basılmış ortası kare deliğe sahip para;
(en.numista.com)
İmparatorluklar her ne kadar savaş kavramıyla öne çıksalar da çoğu zaman ticari menfaatlerini korumaya çalışmışlardır. Paralar sözü edilen menfaatler hakkında da bilgiler sunmaktadır. Örneğin üzerinde İslami öğelerin olduğu Haçlı paraları buna en güzel örnektir. Din adına yapılan, popüler kültürde Haç ile Hilal’in savaşı denilen mücadelede dahi tarafların birbiriyle olan ticari ve ekonomik ilişkilerini her şeyden önce tuttuğuna paralar somut örneklerdir. Aşağıda Haçlılara ait 1251 tarihli Akka darplı, çok nadir bulunan dirhem yer almaktadır. Dirhem üzerinde “tek bir Tanrı, tek bir inanç, tek bir vaftiz” yazılıdır. Arapça ifade de “onun yüceliği ebedidir” yazılıdır. Para Şam’daki Eyyubi dirheminin bir taklididir.
(Acsearch.info)
Diğer bir Haçlı parası da Fatımi protipine benzer Şam darplı dinardır. Üzerinde “tanrı birdir”, baba, oğul ve kutsal ruh ve “Dirilişimiz, kurtuluşumuz O'ndadır, bizi koru.” yazılıdır.
(islamicart.museumwnf.org)
İlk Haçlı seferlerinden sonra Avrupa’da güçlenmeye başlayan İtalyan tüccar devletler dünyadaki ticarette kendilerine önemli bir yer edinerek zamanla zenginleştiler. Rönesans’ın burada meydana gelmesi de şaşırtıcı değildir.
İtalyan tüccarların yoğun ticari faaliyetler sayesinde zenginleşmesi para, finans ve bankacılık sistemlerindeki gelişmeleri beraberinde getirmiştir. Bu gelişmeler doğrultusunda 1252 yılında ilk florin basılmıştır. Üzerinde vaftizci Yahya’nın bulunduğu florinler yaklaşık 150 yıl tedavülde kalarak yerini grossolara bırakmıştır. Sözü edilen paralar Akdeniz’de dönemin dolarları olarak bilinmekteydi ve yaygın kullanıma sahiptiler.
(Numismatics.org)
İlk Kâğıt Para
Antik dönemden orta çağın başlarına kadar madeni para dolaşımda kalmıştır. M.S 7. yüzyılda Çin’deki Tang hanedanlığı tarafından ilk kâğıt para basılmıştır. Song hanedanlığı zamanında yaygınlaşan kağıt para gezgin ve tüccar olan Marco Polo’nun dikkatini çekmiştir. Marco Polo bu kağıt paranın karadut ağacından yapıldığını ve isminin çav (ch’ao) olduğunu aktarır. Çavlar Çin çevresinde ticareti ve ekonomik diğer eylemleri hızlandırmıştır.
Çavlar Yuan hanedanlığı zamanında piyasaya uyum sağlayıp kullanılırken İran dolaylarında aynı sonuç alınamadı. Moğolların İran merkezli devleti İlhanlılar’da ekonomiyi iyileştirmek amacıyla çav kullanılması kararı alınmıştı. Geyhatu Tebriz’de çav kullanımını zorunlu kılınca yeni para birimi tüccarlar ve piyasa nezdinde olumlu karşılanmadı. Ekonomiyi düzeltmek için piyasaya sürülen çav bir süre sonra ekonomiyi çökme noktasına getirdi. Sözü edilen olay tarihe başarısız bir ekonomik girişim olarak geçmiştir.
Marco Polo Yuan hanedanlığı zamanında yaygınlaşan kağıt parayı seyahat notlarına almıştır. The Travels of Marco Polo Avrupa’da ilk kağıt paranın basımına etki etmiştir. Ilk kağıt parayı Avrupa’da 1661’de İsveç’te Stockholms Banco’da basılmış ve sonraları İngiltere, Hollanda ve Fransa’da yaygınlaşmış buna mukabil merkez bankaları açılmıştır.
Orta çağdan Günümüze Paranın Gelişimi
Orta çağda solidus, dinar, dirhem gibi geniş bir coğrafyada kullanılan paralar yerini geç orta çağda İtalyan tüccar devletlerin bastırdığı florin ve dukaya bırakmıştır. 19. Yüzyıla gelindiğinde Avrupa’da guilder, doların kökenini oluşturacak olan thaleri, frangı, poundu, sterlini, markı, Venedik lirini, İspanyol pezetasını, Avusturya florinini, İtalyan liretini, Rus rublesini Asya’da Japon Yeni’ni, Çin Yuan’ını görürüz. Ortadoğu'da bir süre daha dinar kullanımı devam etmiştir. Günümüzde de Irak, Ürdün, Kuveyt’te dinar para birimi kullanılır.
Coğrafi keşiflerle ticaret yollarının ve ticaretteki aktörlerin değişmesi ve daha sonra sömürgecilik faaliyetlerinin başlaması Avrupa ve Amerika’yı ekonomik açıdan dünyada iyi bir noktaya taşımıştır. Sözü edilen para birimleri o günden bu yana en değerli para birimleri olma namını korumaktadır.
Sonraki yüzyıllarda ise para politikasında altın standardının benimsendiğini görürüz. İlk benimseyen İngiltere olmuştur. Aynı yüzyılda Osmanlı da parada altın standardını benimsemiştir. II. Dünya savaşına kadar olan süreç bu şekilde olmuştur.
II Dünya savaşından sonraki finansal değişiklikler, günümüzdeki durum ve geleceğe dair ihtimaller ikinci yazıda ele alınacaktır.
FACEBOOK YORUMLAR